Julia Brystiger

Julia Brystiger z domu Prajs (ur. 25 listopada 1902 w Stryju, zm. 9 października 1975 w Warszawie) – doktor filozofii, członek KPZU/KPP, PPR i PZPR, funkcjonariuszka aparatu bezpieczeństwa Polski Ludowej, dyrektor departamentu V i III MBP, redaktor w Państwowym Instytucie Wydawniczym, pełnomocnik tajnego Centralnego Biura Komunistów Polski przy Komitecie Centralnym WKP (b) (1944).

Urodziła się w rodzinie żydowskiej, jako córka Hermanna Preissa, magistra farmacji w Stryju i Berty z Salzerbergów, córki Marjem i Izaaka, właściciela dóbr w Nowym Siole. W 1920 ukończyła gimnazjum we Lwowie, a w 1926 studia historyczne na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza, doktorat pt. Mikołaj Lasocki obroniła w 1926 pod kierunkiem prof. Jana Ptaśnika. Następnie kontynuowała naukę w Paryżu.

Po powrocie ze stypendium w Paryżu w 1927 roku nie zdecydowała się kontynuować pracy naukowej i poświęciła się działalności komunistycznej.

W 1928 zdała egzamin pedagogiczny. W latach 1928–1929 pracowała jako nauczycielka historii w gimnazjum Chaima Epsteina w Wilnie i w żydowskim seminarium nauczycielskim Towarzystwa Kulturalno-Oświatowego „Tarbut”.

Od 1927 działała w Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR) i w komórce techniki partyjnej Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy (KPZU), autonomicznej sekcji Komunistycznej Partii Polski. Po zwolnieniu jej w 1929 z pracy z powodów politycznych utrzymywała się z udzielania korepetycji we Lwowie. Od kwietnia 1931 była wydawcą i redaktorem legalnego tygodnika komunistycznego „Przegląd Współczesny”. Od połowy tego roku zasiadała w egzekutywie Komitetu Obwodowego MOPR. Od 1931 działała w Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy. W październiku 1931 została skazana na dwa tygodnie więzienia za działalność komunistyczną. Od 1932 była funkcjonariuszem partyjnym (tzw. funkiem – etatowym działaczem partii) pełniąc kolejno funkcje sekretarza propagandy i agitacji Komitetu Obwodowego KPZU we Lwowie, Przemyślu, Drohobyczu i od września 1932 ponownie we Lwowie. Za działalność w nielegalnych strukturach KPP w październiku 1932 została ponownie aresztowana i skazana na rok więzienia. Po zwolnieniu została członkiem egzekutywy KC MOPR. Obsługiwała obwody wołyński i stanisławowski tej organizacji. Pod koniec 1934 została na krótko zawieszona w prawach członka partii. Po złożeniu samokrytyki latem 1935 objęła funkcję sekretarza Komitetu Okręgowego KPZU Stryj-Sambor. Od 1935 zajmowała się problematyką chłopską i rolną w Centralnej Redakcji KPZU we Lwowie.

W 1936 została sekretarzem Komitetu Centralnego MOPR Zachodniej Ukrainy. Organizowała prokomunistyczny Kongres Pracowników Kultury we Lwowie w maju 1936. W kwietniu 1937 została kolejny raz aresztowana i skazana na 2 lata więzienia. W czasie odbywania kary była starostą komuny więziennej (grupy więźniów odbywających wyroki za działalność komunistyczną).

Po agresji ZSRR na Polskę, okupacji wschodnich województw Rzeczypospolitej przez Armię Czerwoną i aneksji tych terenów przez ZSRR przyjęła obywatelstwo sowieckie. Pracowała w Radzie Związków Zawodowych we Lwowie, była sekretarzem Komitetu Obwodowego MOPR. W 1940 została „członkiem wszechzwiązkowym” KC MOPR. W tym czasie współpracowała – razem z grupą innych kolaborantów – z wydawnictwem „Nowe Widnokręgi” we Lwowie. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej zbiegła do Charkowa, a następnie do Samarkandy. W latach 1943–1944 zasiadała w Zarządzie Głównym Związku Patriotów Polskich.

W październiku 1944 została przyjęta do PPR. Zasiadała w Krajowej Radzie Narodowej z nominacji ZG ZPP. Od grudnia 1944 pracowała w Resorcie Bezpieczeństwa Publicznego na stanowiskach kierownika sekcji, kierownika wydziału, od 1945 p.o., a następnie dyrektorka Departamentu V Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Zajmowała się głównie sprawami kadrowymi (kluczowymi w systemie komunistycznym).

Była delegatem na I zjazd PPR (1945), II Zjazd PPR (1948) i Kongres Zjednoczeniowy PZPR, na którym została wybrana do Centralnej Komisji Kontroli Partyjnej (w jej skład wchodziła do marca 1954). 10 października 1945 odznaczono ją Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy.

Zajmowała się partiami, organizacjami i ugrupowaniami religijnymi. Brała czynny udział w wypowiedzianej przez komunistów wojnie z Kościołem katolickim, ewangelikalnymi protestantami i Świadkami Jehowy.

Charakterystyczny jest typ instrukcji wydawany przez nią funkcjonariuszom na odprawach: W istocie cała polska inteligencja jest przeciwna systemowi komunistycznemu i właściwie nie ma szans na jej reedukację. Pozostaje więc jej zlikwidowanie. Ponieważ jednak nie można zrobić błędu, jaki uczyniono w Rosji po rewolucji w 1917, eksterminując inteligencję i w ten sposób opóźniając rozwój gospodarczy kraju, należy wytworzyć taki system nacisków i terroru, aby przedstawiciele inteligencji nie ważyli się być czynni politycznie.

Więzieniem, w którym pracowała Brystiger było praskie „Toledo”. Jeden z uwięzionych tak ją wspomina: zbrodnicze monstrum przewyższające okrucieństwem niemieckie dozorczynie z obozów koncentracyjnych. Żołnierz AK i były więzień polityczny Anna Rószkiewicz-Litwinowiczowa tak wspomina Brystigerową w swojej książce Trudne decyzje: „Julia Brystygierowa słynęła z sadystycznych tortur zadawanych młodym więźniom, była zdaje się zboczona na punkcie seksualnym i tu miała pole do popisu”.

Kwestia jej sadystycznych skłonności i katowania aresztantów wymaga jeszcze szczegółowego wyjaśnienia. Z publikacji prof. Andrzeja Friszkego, autora publikacji „Między wojną a więzieniem. Młoda inteligencja katolicka 1945–1953”, opisującej represje aparatu bezpieczeństwa wymierzone w działaczy katolickich, wynika, że Brystigerowa nie zajmowała się akowskim podziemiem zbrojnym, gdzie najwięcej było spraw trudnych, w tym śmiertelne. Natomiast na pewno, jako osoba niewątpliwie inteligentna, zajmowała się prowokacjami, agenturą w tym i innych środowiskach (środowisko literacko-artystyczne i inteligenckie), inspirowała tamże rozłamy, jednak nie prowadziła bezpośrednio śledztw i nie przesłuchiwała formalnie, choć wielokrotnie rozmawiała z aresztowanymi. Profesor Friszke nie odnalazł w obszernej kwerendzie do tej publikacji śladów wspomnianych skłonności sadystycznych i ich bezpośrednich realizacji. Klasycznym przykładem jej postępowania w odniesieniu do tych środowisk była sprawa Pawła Jasienicy w odniesieniu do którego spowodowała jego zwolnienie, choć groziła mu kara śmierci, uznając, że bardziej będzie przydatny dla reżimu komunistycznego i realizowanych przez nią celów jako żywy. W październiku 1946 przesłuchiwała Zygmunta Augustyńskiego, redaktora naczelnego „Gazety Ludowej”. Gdy Augustyński odrzucił propozycję Brystigerowej podpisania zobowiązania do współpracy z UB w zamian za uwolnienie, został w pokazowym procesie skazany na 15 lat więzienia.

W 1957 w związku z procesami byłych funkcjonariuszy UB planowano pociągnąć ją do odpowiedzialności karnej.

Odeszła z resortu bezpieczeństwa 16 listopada 1956. Próbowała później swoich sił jako pisarka (pod pseudonimem literackim Julia Prajs), wydała m.in. powieść Krzywe litery. Pracowała w Państwowym Instytucie Wydawniczym jako redaktor. W szpitalu poznała niewidomą siostrę zakonną Bonifację (Marię) Gołębiewską, a przez nią – środowisko skupione wokół zakładu dla niewidomych w Laskach. Gościła tam wielokrotnie, spotykając się z tamtejszymi duszpasterzami. Inwigilowana przez Służbę Bezpieczeństwa zrezygnowała z wizyt.

Zmarła w Warszawie. Pochowana jest na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera D33, rząd 2, grób 12).

Jej mężem był od 1920 działacz syjonistyczny, doktor prawa i filozofii Chaim Nuta Brüstigier (1890-1932), z którym miała syna Michała (1921-2016), muzykologa.

W 1997 powstał telewizyjny film dokumentalny (52 min) Świat Luny w reżyserii Ignacego Szczepańskiego. Film prezentuje sylwetkę Julii Brystiger (nazywanej w nim Julią Bristigerową), a zarazem pokazuje okres stalinizmu w Polsce. O Lunie, jej życiu, cechach charakteru, metodach działania i jej czasach opowiadają przed kamerą: płk. Henryk Piecuch, Zygmunt Kałużyński, Włodzimierz Sokorski, prof. Andrzej Paczkowski, Kazimierz Koźniewski, Jan Nowak-Jeziorański, Włodzimierz Rekłajtis i Krzysztof Kozłowski.

W 2016, na kanwie biografii Julii Brystiger, powstał film „Zaćma” w reżyserii Ryszarda Bugajskiego.

O jej życiu i działaniu opowiada książka Iwony Kienzler „Krwawa Luna i inni”, gdzie poruszane są również losy innych funkcjonariuszy, np. Stefana Michnika czy Józefa Różańskiego.